Arti islamik prej Mesjetës deri në shekujt e fundit

Përmbajtja e artikullit:

» Arti Islamik në shekujt e mesjetës1 – Arti i Selxhuk-ve

» Qeramika me zbukurime me gdhendje, skalitje e pikturim

» Qeramika dhe pllakat me lustër dhe piktura zbukuruese

» Qeramika shumëngjyrëshe

» Arti i Ilkhanid-ve dhe Timurid-ve

» Arti islamik në shekujt e fundit24 – Arti i Safavidëve

» Arti i Gaxhar-ëve

» Arti i Otomanëve

» Arti i Indianëve Mughul

Arti Islamik në shekujt e mesjetës1 - Arti i Selxhuk-ve
Selxhuk-ët ishin fise turke që jetonin në kodrat e Gherghizestan-it. Politikisht ata ishin kundër shiitëve dhe mbështesnin abbasid-ët. Në këtë moment abbasid-ët kishin humbur pushtetin e tyre politik dhe ishin bashkuar me qeverinë e re. Për më tepër, në vitin 447 (1055) AD Toghrol Bayk shpalli udhëheqjen e tij në Bagdad dhe ia arriti të marrë mbështetjen nga e gjithë Lindja e Mesme.

Shumë aktivitete artistike që kanë ekzistuar në pjesën më të madhe të oborreve sollën shumë rezultate pozitive në Iran, Mesopotami dhe Azinë e Vogël. Megjithëse turqit nuk bënin shumë punë artistike ose krijuese, ata mbështetën stilin artistik vendas dhe porositën punë nga më të ndryshme. Për më tepër, këndvështrimi i tyre politik ndikonte në stilin e tyre artistik, për shembull ata besonin në shfaqjen e fuqisë së tyre nëpërmjet ndërtimeve masive dhe arkitekturës shumë madhore ku, ende më shumë, një faktor madhor në punimet e tyre ishin format islamike2. Në këtë pikë, me themelimin e erës Selxhuk-e, vendet e shenjta në xhami u bënë një nga pjesët më interesante të arkitekturës islamike. Kjo ishte në dy stile: kulla dhe kupola. Pjesa më e madhe e vendeve të shenjta janë gjetur në pjesën lindore të Persisë dhe rezultojnë se janë bërë kryesisht si porosi të mbretërve ose udhëheqësve pers ose turq. Një nga ndërtesat më përcaktuese të kësaj ere është Gunbad-e Kavous ndërtuar në vitin 375 (985) në Gorgan. Kjo ndërtesë ka bazament në formë ylli dhe çati në formë koni. Më vonë, në pjesët perëndimore të Persisë, shumë ndërtesa patën të njëjtën formë ndërtimi me bazament në formë ylli. Vendi i shenjtë i Momeneh Khatun(582/1186) në Nakhjavan është një nga ndërtesat monument më të bukura të kësaj ere3.

Kullat e rrumbullakëta me çati në formë koni fituan një popullaritet të veçantë në Persi. Kulla me forma të zbutura ose poliedrike me pjesën e brendshme në formë kupole ishin ndërtuar për të patur formën e tendës4. Kulla Radkan pranë qytetit të Rey-it në Teheran është një shembull i tillë. Udhëheqësit turq ngulmonin që varret e tyre, të cilat konsideroheshin si një vend i çlodhjes së përjetshme, të bëheshin në formën e tendave.

Lloji i dytë i ndërtesave fetare që Selxhuk-ët shtuan në arkitekturë e asaj ere ishin shkollat religjioze. Qëllimi i këtyre shkollave, krahasuar me universitetet (Dar-al-Elm), ishte përhapja e leksioneve tradicionale dhe edukimi i klerikëve dhe shkollarëve. Imam Shafeii, i cili ishte një lektor islamik shumë i rëndësishëm, themeloi shkolla islamike pikërisht midis ithtarëve të shiitëve. Vetëm pas pushtimit turk, këto shkolla filluan të vepronin formalisht. Khajeh Nezam al-Molk, ministri, ishte një nga ata njerëz që arriti të themeloi shumë shkolla në Neishabour, Bagdad dhe Toos. Për fat të keq, asnjë nga këto shkolla nuk ka mbijetuar deri në ditët e sotme5.

Shumë nga kështjellat e ndërtuara në këtë erë kryesisht në Neishbour dhe Marv, janë shkatërruar. Edhe kështjella të tjera të ndërtuara në era të tjera janë shkatërruar plotësisht. Ndërtesat jo fetare më të rëndësishme të ndërtuara në erën e Selxhuk-ëve quheshin caravanserias.

Ato ndërtoheshin pranë rrugëve dhe më vonë u shndërruan në shtëpi-çaji. Disa forma primitive të carvanseries janë ndërtuar në Persi. Në të gjitha ndërtesat Selxhuk-e si për shembull në xhami, shkolla, carvenseries dhe kështjella, vendi i thesarit ishte pjesa më e rëndësishme në të gjithë ndërtesën. Vendi i thesarit me vizatimet dhe dekoracionet e personalizuara i jepte ndërtesës një pamje të veçantë.

Lloji i materialeve që përdoreshin për ndërtim është konsideruar si pika e dytë më e rëndësishme. Në vend të Portalëve masivë të Persisë, vihen re dalje me gurë të vegjël që i jepnin ndërtesave lavdi dhe pamje të mrekullueshme6. Një nga shpikjet më me ndikim të erës së Selxhuk-ëve ishte mbulimi i sipërfaqes me pllaka. Pas përdorimit të tjegullave shumëngjyrëshe, të cilat ishin shumë popullore në atë kohë, pllakat e smaltuara prej qeramike filluan të bëheshin të modës. Fillimisht përdoreshin vetëm katër ngjyra: bluja e errët dhe e çelur, kafja dhe e zeza; më pas u përdorën edhe ngjyra të tjera.

Altarët e xhamive (mihrab-ët) mbuloheshin kryesisht me suva ose me pllaka në ngjyrë blu-kobalt. Një nga këto altarë ruhet në departamentin Islamik në Muzeun e Berlinit dhe daton vitin 624 (1226). Ky altar i përkiste xhamisë Kashan. Kashani është vendlindja e pllakabërësve të Persisë7.

Shembuj të pikturave Selxhuk-e janë piktura murale me imazhe njerëzore dhe qeramika të pikturuara me frymëzim mitologjik. Këto qeramika flasin për stilin Selxhuk në miniaturë nga shekulli i gjashtë (dhjetë)deri në shekullin e shtatë (njëmbëdhjetë). E purpurta, ngjyra e ullirit, bluja, kafja, e zeza dhe ngjyrat e arta janë përdorur mjeshtërisht në sfond të bardhë ose të bruztë 8. Punimi i gurit dhe suvatimet kishin një rëndësi shumë të madhe në interierët dhe eksterierët e arkitekturës Selxhuk-e. Edhe pse përdoreshin stile të ndryshme në vizatimin e figurave njerëzore dhe realizoheshin nga artistë të ndryshëm në vende të ndryshme, kudo vihen re ngjashmëri; për shembull aplikimi i Nasta’liq dhe i mbishkrimeve kufi si dhe ornamentet islamike janë disa nga këto elemente të përbashkëta. Një nga mbishkrimet më të bukura të kësaj periudhe është Madreseh i Khargerd nëKhurasan.

Emri i Nezam al-Mluk, ministri i Sultan-Alb-Arsalan, është gdhendur me mbishkrimin kufi. Përdorimi i dy ose tri shtresave të ndryshme dekorative është një karakteristikë përcaktuese e erës Selxhuk-e dhe ka vazhduar më tej deri në erën mongole dhe timuride.

Prerja e gurëve dhe suvatimet ekzistonin në ndërtesa si për shembull xhamia Jami e Qazvin e vitit 509 (1015) dhe ajo eArdestan-it e vitit 555 (1160). Suvatë me dekoracione përdoreshin jo vetëm në xhami, por edhe në pallate princash dhe fisnikësh.
Subjektet e suvasë së këtyre pallateve përfshinin imazhe gjahu, pallatesh, oborresh, muzikantësh, këshilltarësh dhe oborrtarësh. Në ato kohëra, pikturat ishin aq të zbukuruara me reliev, sa konsideroheshin si statuja9.

Forma të tjera të stampimit në allçi që i përkasin periudhës Selxhuk-e dhe që janë gjetur pranë Rey dhe Saveh, janë piktura zogjsh dhe piktura zbukurimi. Mendohet të ketë dhe shembuj të tjerë në xhamitë dhe vendet e tjera të largëta. Fatmirësisht, dy pjesë të një katedre, që i përket shekullit të gjashtë (dymbëdhjetë) ruhen në muzeun Metropolitan. Një nga to, është një pjesë e madhe me mbishkrime në “kufi” në formën e zbukurimeve me skalitje. Pjesa tjetër është pjesë e një katedre gjashtëkëndore dhe ka formën e një palme të madhe. Këto forma mund të shihen dhe në gurët e varreve perse. Në këtë mbishkrim është gdhendur emri i personit që iu bë kjo dhuratë dhe emri i mbretit Ala’ad-dowleh abu kalijar Qajar Garshasb Yazdi, i cili i shërbeu Selxhuk-ve, viti 546 (1151).10Selxhuk-ët, të vendosur në lindje të Persisë dhe rreth saj, nisën erën e re të punimeve të mrekullueshme prej metali, viti 429 (1037). Pjatat prej bronzi, ari dhe argjendi ishin format e reja zbukuruese që lindën gjatë kësaj periudhe. Shumica e tyre i përkasin shekullit të pestë (njëmbëdhjetë) dhe atij të shtatë (trembëdhjetë) dhe sot gjenden në muzetë ruse. Përdorimi i smaltimit, i punimeve në flori, i objekteve prej bronzi me stampime dekorative dhe veshja e tyre me gurë të çmuar, argjend ose bakër, janë punime në metal që i përkasin Selxhuk-it.11

Në periudhën Selxhuk-e, qeramikë punuesit persë krijuan qeramika të mrekullueshme, të cilat janë të famshme për stilin dhe bukurinë e tyre. Shuma nga format dhe teknikat e qeramikës, të cilat i përkisnin periudhave më të hershme, u zhvilluan gradualisht nga qeramikë punuesit e kësaj periudhe. Teknika të tilla si ajo e pikturimit mbi ose nën smaltim, një ose shumë ngjyrëshe, me skalitje dhe prerje në pika të ndryshme të qeramikës, u zhvilluan gjerësisht gjatë kësaj periudhe. Forma e re e zbukurimit si ajo e mrekullueshme e punimeve me thurje, lindi në Rey, i cili ishte dhe qendra më e rëndësishme e punimeve prej qeramike. Disa qytete të tjera, të famshme për punimet e qeramikës ishin Kashan-i, Sultan Abad-i, Saveh-u dhe Neishabour-i.12Qeramikat bazuar në strukturën e tyre ndaheshin në disa grupe si më poshtë.

Qeramika me zbukurime me gdhendje, skalitje e pikturim
Qeramikëbërësit persë, veçanërisht në periudhën e abbasid-it, u përpoqën të imitojnë pjatat kineze. Qypat dhe vazot me ngjyrë të bardhë dhe krem të gjetura në Rey, kanë pamjen e objekteve kineze. Struktura e bardhë e këtyre qeramikave është më e fortë dhe më e hollë se e atyre të bëra në shekullin e tretë (nëntë) ose të katërt (dhjetë). Kjo dëshmon mbi evoluimin e qeramikës ndër dekada. Zbukurimet e këtyre pjatave janë me prerje, gdhendje dhe duke përdorur elemente të lehta stampimi, zakonisht me të shpuar ose me thurje13. Gjatë shekullit të pestë (njëmbëdhjetë) deri në atë të shtatë (trembëdhjetë), punimet me thurje nuk u aplikuan vetëm në pjatat e emaluara me ngjyrë të bardhë po gjithashtu dhe në ato me ngjyrë blu e jeshile.

Këto lloje enësh të cilat janë zbuluar në Neishabour dhe Rey, duhet të jenë prodhuar dhe në rajone të tjera gjithashtu.

Një shembull i rëndësishëm, i cili i përket shekullit të pestë (njëmbëdhjetë) është një enë me ngjyrë blu në të cilën është pikturuar një peshk. Një grup tjetër enësh të mrekullueshme janë disa pjata të bardha të pikturuara me ngjyrë blu, të verdhë të purpurt dhe të bruztë. Shumica e këtyre pjatave njihen me emrin La’abi dhe janë zbuluar në Rey. Për më tepër, zbukurimet e enëve të shekullit të shtatë (trembëdhjetë) kanë më shumë detaje dhe në këtë periudhë kemi dhe disa kana ku në vend të zbukurimeve me gdhendje kemi ato me derdhje me kallëpe.

Qeramikëbërësit e periudhës Selxhuk-e ishin të familjarizuar me teknikën e smaltimit, e cila shpesh kombinohej me stilet e tjera. Për shembull, qeramikat e zbuluara në Rey, kishin zbukurime të derdhura me ngjyrë të zezë dhe një veshje me ngjyrë blu. Vizatimet zbukuruese janë figura gjethesh palme, njerëzish, kafshësh dhe zogjsh të dhëna në profil.14

Një lloj tjetër enësh janë ato me veshje me ngjyrë të zezë ose kafe dhe të smaltuara me ngjyrë kremi. Qeramika të tjera janë ato të pikturuara me të zezë dhe të smaltuara me ngjyrë blu të ilustruara me figura të tilla si gjethe, lule të zeza, bimë, zogj dhe peshq të cilat janë në stilin abbasid dhe janë të bëra në shekullin e tretë (të nëntë). Një nga punimet më të mira të këtij shekulli është një qyp me ngjyrë blu, i cili ruhet në muzeun Metropolitan të artit. Në bërjen e këtij objekti kemi një kombinim të formave të ndryshme të zbukurimit si me derdhje, thurje, gdhendje, skalitje dhe veshje; për më tepër, kjo formë zbukurimi është mjaft e rrallë.

Qeramika dhe pllakat me lustër dhe piktura zbukuruese
Qeramikëbërësit Selxhuk-ë iu rikthyen metodës së smaltimit të periudhës abbasid-e, shekulli i tretë (nëntë). Enët perse të smaltuara të periudhës Selxhuk-e janë shumë ngjyrëshe. Janë përdorur ngjyra si floriri, jeshilja, bluja ose e zeza dhe gjithashtu mund të shihet ngjyra e blu e bruztë mbi smaltimin e bardhë. Enët ose pllakat të cilat përdoreshin për muret ose altarët janë zbukuruar me figura të mrekullueshme dhe të ndryshme. Vizatimet Selxhuk-e kryesisht konsistojnë në figura zogjsh, kafshësh dhe bimësh. Në një enë, që ka mundësi të jetë dhe më e vjetra, puna zbukuruese mbi bazë smaltimi të bardhë mendohet t’i përkasë shekullit të gjashtë (dymbëdhjetë). Pjatat e smaltuara të mesit të shekullit të gjashtë (dymbëdhjetë) dëshmojnë për cilësitë më të larta të artit Selxhuk. Ato përmbajnë forma zbukuruese të vogla kafshësh ose zogjsh dhe sipërfaqja e pjatës mbulohet me shkronja të mëdha rreth e rrotull skajeve.

Qeramika shumëngjyrëshe
Qeramikëbërësit persë, bazuar në aftësi dhe përvojë, zhvilluan një metodë të re vizatimi me ngjyra të ndryshme mbi një bazë të bardhe, blu ose të bruztë.

Në ligjëratën me shkrim, e cila shkon pas në vitin 701 (1301), përmenden dy lloje smaltimi të qeramikës që përdoreshin në Kashan. I pari, është një pikturim me shtresë me ngjyrë floriri dhe i dyti, i pikturuar me shumë ngjyra në shtresa të verdha, të bardha, të kuqe ose të zeza. Pasi pikturohen, të dy llojet, vendosen në enë argjila dhe ato nxehen për herë të dytë për dymbëdhjetë orë. Zbukurimet shumëngjyrëshe të enëve, janë bërë nën emrin e Minaii-t (emalim) dhe kryesisht përdoreshin nga princat dhe fisnikët. Zbukurimet konsistonin në skena njerëzore si gjuetia, kalërimi, figura që qëndrojnë në këmbë ose ulur si dhe skena nga Shahname-ja. Këto piktura, zakonisht janë të përmasave të vogla ose me një ose dy imazhe të mëdha.

Arti i Ilkhanid-ve dhe Timurid-ve
Ligji i Selxhuk-ve e dobësoi fuqinë e kalifëve por i respektonte ata nga këndvështrimi fetar. Por pasi mongolët sulmuan Persinë, shekulli i shtatë (trembëdhjetë), ata shkatërruan të gjithë pushtetin e kalifëve islamë. Mongolët vendosën ligjet e tyre dhe të udhëhequr nga Changiz Khan-i, ata pushtuan Kinën dhe e shtrinë pushtetin e tyre deri në Azi derisa ata pushtuan të tërë Azinë dhe disa pjesë të Europës. Hulaku Khan, i cili ishte nipi i udhëheqësit të madh mongol Changiz Khan-it, në vitin 657 (1258) urdhëroi vrasjen e të fundit abbasid islamik dhe themeloi në Persi dinastinë e ilkhanid-ve. Jo shumë larg, monarkisë mongole iu bashkua dhe Turkistani perëndimor. Mongolët dhe ilkhanid-ët, së bashku, sunduan për më shumë se një shekull. Timuri i cili sundonte në Mesopotami në vitin 771 (1369) themeloi fuqinë e fundit aziatike të historisë botërore.15

Dy erëra të ndryshme dhe të njëpasnjëshme mund të identifikohen gjatë kësaj periudhë të shkurtër kohore. Era e parë ka të bëjë me ikhanid-ët, ku elementët mongolë luajtën një rol të fuqishëm në artin pers. Në këtë periudhë, elementët mongolë mbizotëruan mbi ata persë dhe timurid-i u bë stili më i njohur dhe më i respektuari. Përsa i takon artit islamik, mongolët nuk sollën asgjë të re përveç se e shkatërruan atë. Hulaku dhe paraardhësit e tij, filluan të përkrahnin artin dhe ia dolën që ta udhëhiqnin vendin e tyre, Persinë, drejt një bote më të qytetëruar e kulturuar. Bashkë me çdo pushtim, në Persi mbërrinin dhe stilet e Azisë lindore. Karakteristikat dhe veçoritë e arteve të reja që vinin nga idetë e huaja, mbartnin gjithnjë me vete frikën se ato do të ndikonin në artin pers. Por krijimet e reja artistike dhe zhvillimi kulturor dhe artistik i rezistuan ndikimeve të kohës.

Përkundrazi, persët morën artin zbukurues kinez, format dhe pikturat e tij, dhe e shndërruan atë në stilin e tyre duke krijuar një trashëgimi stili lokal mjaft të pasur. Metoda e ndërtimit të kullave në godinat e Selxhuk-it mbeti e pandryshuar. Varret me kupola u krijuan në forma të reja. Varri i Khuda bandeh Uliaytu-s në rezidencën e Sultaniyeh-ut është një shembull i ndërtimit të këtyre varreve. Një rëndësi më e madhe i kushtohej ndërtimeve me kupola vertikale me gjysmëhëna, të cilat kishin tetë shtylla në formë minaresh.

Stili Selxhuk i ndërtimit të xhamive u bë më i plotë diku nga shekulli i tetë (katërmbëdhjetë) duke u pasuruar me Portalë të mëdhenj si dhe dhoma lutjesh të lidhura me ballkone. Kjo metodë mund të shihet në xhaminë Jami në Isfahan, dhe gjatë sundimit mongol ajo u bë e famshme dhe mjaft e përhapur, gjë që vërtetohet nga fakti se çdo xhami e tipit të vjetër u ndërtua bazuar në këtë stil.

Xhamia Varamin, e cila u ndërtua në vitin 722 (1322), ka një pjesë të mbuluar me kolona të cilat kanë formën e një kryqi me Portalë të dalë jashtë. Portali kryesor ka një çati në formë kupole. Harmonia e strukturës dhe elementet arkitektonike të xhamisë Guharshad në Mashhad, viti 821 (1418) dhe faltorja e shenjtë e Imam Reza-it, magjepsin çdo vizitor.

Gjithashtu, gjatë periudhës së Timuridit, kemi fillimin e një ere të re të ndërtimit të xhamive me kupola, e cila është e ndikuar nga ndërtimi i varreve të mëdha. Këto xhami ishin kryesisht për myslimanët sunni. Nga ajo kohë, kanë mbetur vetëm rrënojat e xhamisë Blu të Tambriz-it, e cila është ndërtuar në mes të qytetit në shekullin e nëntë (pesëmbëdhjetë). Sot, ajo është rindërtuar dhe struktura dhe zbukurimet e saj shfaqin një vizion artistik.16

Masjid-i është një xhami tjetër, e ndërtuar në Mashhad në vitin 855 (1451) me të njëjtin stil si xhamia Blu e Tambriz-it. Gjatë periudhës mongole, zbukurimet u zhvilluan dhe më tej dhe ato arritën perfeksionin. Duket se përdorimi i mermerit për pjesët e jashtme, që deri në atë kohë nuk ishte dhe aq i përhapur, zëvendësoi zbukurimet me stuko në varre, xhami dhe kamare.

Kamarja e xhamisë Jami në Isfahan dhe xhamia Marand, viti 610 (1310) është zbukuruar me stuko dhe arabeske. Në punimet me mozaikë të kësaj periudhe dallohet me lehtësi prezenca e tullave dhe e llaçit, dhe veçanërisht kjo mund të shihet në Sultanieyh. Ishte pikërisht periudha e Timurid-ve ku punimet me mozaikë arritën shkallën më të lartë të madhështisë.

Shembulli më i mirë për këtë mund të shihet në Gur-e Amir dhe në xhamitë e Mashhadit dhe në veçanti në atë Blu të Tabriz-it.

Zakonisht ngjyrat e këtyre mozaikëve janë e bruzta, e bardha, e verdha, jeshilja, kafja dhe e zeza. Këto ngjyra plot shkëlqim mund të shihen edhe sot në rrënojat e kullave, në pjesët e jashtme, në Portalët dhe kupolat.

Këto zbukurime me ngjyra marramendëse janë pikturuar me një mjeshtri të tillë sa që duken miniatura të`pikturuara me kujdes me penel. Në vazhdim, industria e pllakëzave të smaltuara përdorej për zbukurime eksterieri në një mënyrë që në fillim për të projektuar vizatimin zgjidheshin pllakëza të smaltuara me ngjyra të ngjashme, dhe kjo është arsyeja pse ngjyra bazë është gjithmonë prezent. Më pas me ndihmën e të çarave të thella dhe të përdorimit më të madh të ngjyrave jeshile, pak të bardhë dhe kafe magnezi, bëhet smaltimi i pllakëzave. Në fund, duke bërë zgjedhjen e ngjyrës bazuar mbi pllakëzat që ishin ngjyrosur, bëhej e mundur arritja e rezultateve të mahnitshme.17

Ajo çfarë është e rëndësishme në këtë mënyrë zbukurimi, është ndikimi i ndërtimeve muqarnas në portalët e hyrjes, kamaret dhe altarët. Në xhaminë Goharshad në Persi, kemi një ndërthurje të teknikës së harqeve me ndërtimet muqarnas.

Mongolët vlerësuan industrinë dhe kulturën kineze, prandaj artistët persë aplikuan në punët e tyre stilin e pikturës realiste.18 Një nga librat e vjetër me ilustrime të periudhës mongole është Manafeh-al-Hayavan-i, i shkruar nga Manaqeb al-Hayavan Ibn Bakhtishu, i cili ndodhet në librarinë Morgan në New York. Në një nga faqet e tij kemi një ilustrim me dy shqiponja.

Ilkhanid-ët nuk ishin persë, por ata vlerësonin dhe pëlqenin karakteristikat kombëtare perse dhe inkurajonin artistët e tyre të ilustronin Shahname-në e Firdusi-t. Ky libër është pjesërisht i bazuar në histori dhe pjesërisht në legjenda dhe për dekada të tëra ka qenë një burim frymëzimi për artistët dhe piktorët persë. Një nga versionet më të vjetra të Shahname-së, i njohur si Demut Shahnameh, që i përket shkollës së Tabrizit, është i vitit 720 (1320). Mbishkrimi është pikturuar nga më shumë se një artist dhe ka 55 piktura të mëdha e të plota dhe ai konsiderohet si një nga kryeveprat botërore.

Në Demut Shahnameh janë përdorur si elementet persë ashtu edhe kinezë. Peizazhet janë pikturuar me ngjyra të zbehta dhe godinat janë ndërtuar me ngjyra të errëta sipas stilit pers. Stilet kineze dhe mongole janë më të dallueshme në disa miniature, si skena e varrimit të Isfandiar-it, e cila ruhet në Muzeun Metropolitan. Ky imazh, i cili tregon lëvizje të ndryshme të pjesëmarrësve në funeral, është aq realist dhe i bërë me mjeshtri dhe asnjë pikturë tjetër e kohës nuk mund të krahasohet me to. Këto janë shembujt më të mirë të pikturave perse të periudhës pas Timurid-ve i pasuar nga Ilkhanid-i, i cili fillimisht në vitin 788 (1386) pushtoi Tabrizin dhe më pas në vitin 804 (1401) pushtoi Irakun. Kemi dhe disa kopje të shkruara që gjenden në qytete të tjera si në Shiraz. Kemi tri kopje të Shahnameh të cilat janë sipas stilit Shiraz. Shumë besojnë se stili i pikturimit Timurid duhet të ketë filluar në shkollën e Shirazit.

Pikturat kombëtare perse më pak të ndikuara nga vendet e tjera ua detyrojnë mbijetesën e tyre stilit kombëtar të quajtur Herat. Në këtë stil, vizatimet janë me ilustrime të vogla dhe të detajuara , ndërsa peizazhet janë me qiej të mëdhenj dhe male të pambukta. Ngjyrat e përdorura janë të lehta dhe të harmonizuara dhe krahasuar me vizatimet e mëparshme mongole, kemi ngjyra të reja shtesë.

Gjatë erës Mongole, punimet e suvasë u bënë më të ndërlikuara, më dekorative dhe shfaqeshin në forma nga më të ndryshme. Ndërtesat në provincën e Azerbajxhanit e dëshmojnë këtë më së miri. Një shembull tjetër për suvatimet mongole është xhamia Heidari në Qazvin. Vizatime të ngjashme të komplikuara i gjejmë shpesh të përdorura. Një ndërtesë tjetër e cila ka shumë mundësi të jetë ndërtuar në të njëjtën kohë si xhamia Heydari është Gonbad-e-Alavian. Në këtë ndërtim, stili i suvatimeve paraqitet në formën më të lartë të përsosmërisë. Një shembull tjetër i derdhjeve me allçi gjatë shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) është altari (mihrab-i) i xhamisë Jami në Isfahan, e cila është ndërtuar nga një nga ministrat e Sulltanit Uljaytu në vitin 710 (1310). Aty ka tri punime guri të ngritura nga shekulli i tetë (katërmbëdhjetë) nga era Mongole, të ruajtura në Muzeun Metropolitan. Dy nga ato janë në Hamedan dhe kanë dy lloje të ndryshme vizatimesh të ngritura dhe mesa duket këto ishin anët e një gardhi.

Emri i pronarit, Haji Hasan dhe i artistit Sharaf -Ibn Mahmood janë të gdhendura në parmak dhe datojnë vitet 703 -704 (1303-1304). Nga njëra anë kemi dy forma gjeometrike që ndërthuren me disa forma organike të gdhendura , dhe nga ana tjetër kemi një luan që po sulmon një gazelë. Këto janë ornamentet më të famshme të shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) gjatë erës Mongole.

Gdhendjet ose vizatimet në gur bëheshin rrallë gjatë fillimit të erës Mongole duke filluar nga gjysma e shekullit shtatë-tetë (trembëdhjetë-katërmbëdhjetë). Në xhaminë Naiin ka një podium i cili daton vitin 711 (1311). Ky podium ka pjesë katrore të dekoruara me forma gjeometrike dhe gjethe. Vizatimi me gdhendje i këtij podiumi që frymëzohet nga stili i Selxhuk-ëve është i përkryer dhe krahasuar me punimet e tjera artistike, është më delikat. Në gjysmën e shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) punimet në dru në Persi arritën shkëlqimin e tyre dhe veçanërisht në Turkistan. Në Muzeun Metropolitan ka një kuti druri për Kuranin e cila mund të konsiderohet si një kryevepër e punimeve në dru që ka mbetur që nga koha e mongolëve dhe fillimi i kohës së timurid-ëve19. Dekorimet, të frymëzuara nga stili kinez, përfshijnë ornamente spirale dhe forma lineare, forma organike, gjethe palme dhe lule me gonxhe.

Mbi të janë emrat e dymbëdhjetë imamëve dhe emri i artistit Hasan Ibn Suleayman Isfahani dhe datojnë vitin 761 (1359). Artisti ka përdorur të gjithë elementet Mongol dhe format e rrjetave të vendosura mbi njëra – tjetrën. Në pjesën e sipërme të kësaj mbajtëse -libri të mrekullueshme mund të shihen fjalët e shenjta të Allahut në shkrimin thulth të cilat janë të gdhendura në mënyrë të mahnitshme. Emri Ali përsëritet në mënyrë ekstravagante katër herë nën emrin Allah20.

Në punimet që i përkasin gjysmës së shekullit të tetë (katërmbëdhjetë), aplikimi i stilit Mongol është përdorur gjerësisht. Klasifikimi i artikujve të tjerë bëhet i lehtë duke pasur edhe artikuj të tjerë të datuar. Në koleksioni Harary ndodhet një mbajtëse qiriu e zbukuruar me ornamente lulesh dhe mbishkrimi në të daton vitin 771 (1369); ky artikull është bërë nga Mohammad Ibn Rafi al-din Shirazi. Edhe punimet e hekurit që i përkasin gjysmës së shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) përfshijnë një tas të zbukuruar me ar dhe argjend të cilësive të ndryshme. Punimet në hekur ishin kryesisht të zbukuruara me piktura njerëzish, në stilin mbretëror të jetesës, lojërat e oborreve mbretërore, etj. Pushtimi i fiseve mongole dhe themelimi i mbretërisë së tyre nuk e ndryshoi stilin e qeramikës në Persi. Stili persian ishte i zakonshëm deri në mesin e shekujve shtatë-tetë (trembëdhjetë-katërmbëdhjetë). Pikturat nën glazurë me ngjyrë të zezë ose blu, zbukurimet me reliev dhe ngjyrosje direkt në zmalt janë metodat që u përdorën në erën Mongole21.

Kashan-i, Sultan-i Abad-i, Sultaniah, Neishabur, Samarqand, Saveh dhe Mashhad janë emrat e qendrave qeramikbërëse më të mëdha të erës Mongole. Vizatimet natyrale të kafshëve, të zogjve dhe të peizazheve të cilat përdoreshin në industrinë kineze ndikuan gradualisht në çdo prodhim islamik të qeramikës.

Në fillim të shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) qeramika mongole po zhvillohej shumë dhe kemi elemente që patën progres jo vetëm në kopjimin e bimëve ose gonxheve por iu afruan gjithmonë e më tepër natyrës. Është shumë e qartë se kjo formë dekorimi delikate dhe e bukur konsistonte në vizatime botanike dhe në mozaikë dhe aplikohej në qypa, vazo dhe pllaka. Matricat e tyre ishin të dekoruara me zogj në fluturim si për shembull feniksi, kafshë si lepuj dhe gazela ose figura njerëzore me veshje mongole me ngjyra të zeza, blu dhe burz. Sfondi i këtyre pikturave është blu ose i bardhë me forma spirale me ngjyrë të zezë. Enë të smaltuara u shfaqën fillimisht në erën Mongole dhe ishin krijuar në shkollat e Kashan-it dhe Rey-it; kjo ndodhte gjatë gjysmës së parë të shekullit të trembëdhjetë. Më tej, këto enë të smaltuara u përdorën shpesh për zbukurimin e ndërtesave dhe altarëve (mihrab). Kjo metodë u përdor gjithashtu për zbukurimin e skajeve dhe të pjesëve periferike.

Nga fundi i shekullit të shtatë (trembëdhjetë) filloi përdorimi i elementeve natyrale në vizatimet mbi qeramikën e smaltuar; matrica si ajo e formave spirale, gjetheve të palmës dhe vizatime bimësh po përdoreshin gjerësisht dhe artistët filluan të shtojnë forma të tjera gjethesh. Vizatimi i enëve të smaltuara vazhdoi gjatë erës Mongole por nuancat e ngjyrave ishin të kufizuara tek e bardha dhe ngjyra e artë mbi blunë ose bruzin. Smaltimi me figura njerëzore ishte më pak i njohur gjatë gjysmës së shekullit të shtatë (trembëdhjetë) pasi deri atëherë përdorej gjerësisht qeramika glazure.

Në këtë periudhë, një tjetër tip punimi me pllaka filloi në Persi dhe që njihet si mozaiku me pllaka. Në këtë stil, pllaka të vogla dhe me forma të ndryshme dhe matrica janë kombinuar pranë njëra-tjetrës duke krijuar një pamje të ngjashme me një mozaik. Duke ndjekur modelin e vizatimit, këto pjesë të vogla i ngjisnin pranë njëra-tjetrës me një si lëng allçie të derdhur në pjesët e pasme. Ky lëng mbushte të gjitha boshllëqet midis pllakave prandaj vizatimet dukeshin sikur ishin prej një cope të pandarë. Stili dhe teknikat e mozaikut të pllakave kanë një lidhje të fortë me dekorimet me tulla glazure të cilat përdoreshin në kohët e vjetra si për shembull në Persi dhe në Irak. Për shkak të kërkesës së madhe për vizatime me ngjyra dhe forma më të larmishme, ky stil u përmirësua shumë me kalimin e kohës.

Disa nga vizatime e para të bëra në këtë mënyrë mund të shikohen në varrin Uljaytu në Sultaniyeh dhe gjithashtu në ndërtesat e Natanz-it, Yazd-it dhe Varamin-it. Në këto ndërtesa, një pjesë masive e interierit dhe eksterierit është e mbuluar me pllaka 22. Nga disa qeramika të pakta të ngelura nga era Timurdis mund të shohim se cilësia dhe vlera e qeramikës ka rënë me kalimin e kohës. Nga studimi i pikturave që i përkasin shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) dhe që përmbajnë imazhe dhe punime me pllaka që i përkasin artit dhe arkitekturës së asaj ere, arrijmë në përfundimin se ndikimi i elementeve Kinezë ishte shumë i madh, madje aq sa disa qeramika dhe pllaka ishin imitime direkte nga Kina ndërsa disa të tjera ishin persiane të pastra, ekzemplarët e të cilave gjenden në numër shumë të kufizuar.

Në shekullin e nëntë (pesëmbëdhjetë), qeramikëbërësit persianë jo vetë që vazhduan me mozaikët e pllakave por shkuan më tej me mbulimin e sipërfaqeve të mëdha. Interieri dhe eksterieri i mureve në xhami dhe në varre mbuloheshin kryesisht me këto pllaka dhe disa janë ruajtur deri në ditët e sotme.

Pllakat ishin dekoruar kryesisht me vizatime bimësh, forma të harkuara me gjethe dhe lulëkuqe dhe limonë23. Këto vizatime janë bërë kryesisht në sfond me ngjyrë të bardhë, jeshile, të verdhë, të bruztë dhe blu. Një nga ndërtesat më të famshme që i përket shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) dhe që është e pasur me mozaikë të mrekullueshëm është Xhamia Blu e Tabriz-it, e cila është ndërtuar gjatë mbretërimit të fiseve Turkmenie të Qaraquyunlu-së dhe Aqquyunlu-së gjatë viteve 1437 -1467.

Industria e mozaikëve me pllaka ishte e zakonshme në të gjitha pjesët e Persisë dhe nuk aplikohej vetëm në disa zona. Ky stil ishte traditë në Isfahan; shumë ndërtesa të shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) që ekzistojnë edhe sot siç është për shembull faltorja e Darb-e-Imam-it e cila është një shembull i jashtëzakonshëm i aplikimit të mozaikëve me pllaka në Persi. Darb-e-Imam u ndërtua gjatë mbretërimit të Jahanshah në vitin 857 (1433).

Në fushën e qilimave dhe të rrugicave Timurid-e, që i përkasin shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) dallojmë më shumë rrugica dhe sixhade. Edhe pse shumë punime arti të kësaj ere janë shkatërruar me kalimin e kohës, në Muzeun e Berlinit në Gjermani ekziston një sixhade e mrekullueshme e cila meriton gjithë vëmendjen e publikut.

Arti islamik në shekujt e fundit24 - Arti i Safavidëve
Në vitin 902 (1502), me fillimin e sundimit të Ismaeel Shah, familjet Shi’ah morën pushtetin. Një shenjt Shi’ah, i quajtur Sheikh Safi Ardabily, varri i të cilit ndodhet në Ardebil, themeloi një dinasti të re në vitin 908 (1502) e cila mbajti emrin e sundimtaritSafavian dhe Tabriz-u bë kryeqyteti. Gjithashtu në fillim të shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë) dhe gjatë sundimit të dinastisëSafavian, qendra e artit të industrisë së librit u zhvendos nga Khorasan në Tabriz. Ka shumë mundësi që shumë nga kopjet e manuskripteve, të shkruara në Herat dhe qytete të tjera të Khorasan-it, të jenë pikturuar në Tabriz 25.

Pas Tabriz-it, Kazvin-it dhe duke shkuar në fund të shekullit të dhjetë, Isfahan-i shpallet kryeqytet. Shah Abbas-i, i Madhi, kishte një konsideratë bujare përkundrejt artit dhe për këtë arsye Isfahan kthehet në një nga qytetet më të mrekullueshme të Azisë. Në shekullin e njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë) të gjitha energjitë dhe potencialet u fokusuan përsëri në Isfahan. Shah Abbas-i e ndërtoi Isfahan-in duke përdorur karakteristikat e një qyteti modern. Në mes të qytetit ndodhet një shesh i lavdishëm i njohur me emrin Naghsh-e-Jahan. Ky shesh ka një sërë harqesh të lidhura në dy kate të cilat ndahen në katër pika: hyrja për në Bazzar,Pallatin Alikapu, Xhaminë Sheikh Lotfollah si dhe Xhaminë Imam.

Pati gjithashtu shumë inovacione në ndërtimin e pallateve. Ato u ndërtuan në mes të kopshteve të mëdha dhe ngjajnë më shumë me shtëpi fshati. Holli kryesor ka një çati të lartë dhe rrotull dhoma ndenjje të ndërtuara në dy kate. Nganjëherë ka një mjedis tjetër në katin e tretë me shkallë të veçanta. Në interier nuk përdorej qeramika e smaltuar; në vend të kësaj, përdoreshin pllakat dekorative të cilat ishin shpikur gjatë sundimit të Shah Abbass-it dhe që patën fillesat në të njëjtën kohë me shkollën e të pikturuarit të Isfahan-it. Pllakat në formë katrore përdoreshin për të krijuar një pikturë më të madhe e cila zakonisht ishte një skenë beteje me ngjyra harmonike.

Çdo ngjyrë ndahej me pika dhe me stilin e smaltimit dhe kjo e bënte më të lehtë pikturimin e vizatimit. Disa pjesë të këtyre mureve janë hapësira të përbashkëta si për shembull pjesë të Kështjellës Chelesotun. Në vizatimet dhe matricat e përdorura në pllaka gjatë shekullit të dymbëdhjetë (tetëmbëdhjetë) shohim më pak elemente dhe ngjyrat bëhen më delikate. Pllaka të vogla, me forma katrore, me ilustrime dhe me smaltim të hollë bëhen të zakonshme në vitin 909 (1600) dhe përdoren pak a shumë në mbulimin e mureve26.

Gdhendja dhe punimet në dru u përdorën për dekorimin e dyerve dhe të çative, ndërsa në situata të tjera pikturimi i mureve bëhej për dekorimin e tyre siç është në Pallatin Alikapu. Në këtë pikë të historisë shfaqet fillimi i një marrëdhënie të mirë me europianët27. Në Irak, i cili mbeti pjesë e Persisë deri më 1048 (1638), faltoret Shi’ah patën më shumë vëmendje dhe vetë Iraku rimori magjinë dhe lavdinë.

Faltoret dhe varret ishin ende pjesë të rëndësishme të ndërtesave dhe edhe me krijimin e modeleve dhe të matricave më të reja, ato ende ekzistonin madje edhe në varre të vogla të shenjta të cilët quhen Imamzadeh. Këto lloje ndërtesash, në pjesën perëndimore të Persisë, përbëheshin nga sallone katrore dhe me çati në formë kubeje. Ndërsa, shtëpitë e mëdha katrore, me harqet e sheshta, me kopshte dhe sallone qendrore u bënë shumë popullore në lindje28. Në ndërtimin e monumenteve tëSheikh Safi në Ardebil, elemente të xhamisë së vjetër janë ruajtur të paprekura ndërsa në ndërtimet e reja ajo është transformuar në një faltore me zbukurime të stampuara dhe shkrime me reliev. Ajo u përfundua në mes të shekullit të njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë). Xhamia e verdhë e Iravan-it e cila konsiderohet si një xhami Jami mund të shërbejë si një shembull i mirë i një xhamie me kube me dy portale dhe i përket shekullit të dymbëdhjetë (tetëmbëdhjetë).

Në ndërtesat më fetare të ndërtuara gjatë erës Safavid përdoreshin pllakat e ngjyrosura dhe të smaltuara. Kjo teknikë arriti nivelin e saj më të lartë të përsosmërisë në monumentin e Shekih Safi në Ardebil. Edhe në shkollat e Isfahan-it, pllakat me modele marramendëse, me lule dhe degë me gjethe, me ngjyra të forta, përdoreshin për dekorimin e interierëve dhe eksterierëve të ndërtesave, portaleve, çative dhe mihrab-ëve.

Informacioni ynë mbi industrinë e drurit në erën Safavid vjen nga studimi i dyerve prej druri në xhamitë perse dhe ato të Turkistanit të cilat mbahen aktualisht në Muzeun Golestan në Teheran ose në koleksionin islamik në Muzeun e Berlinit.

Zbukurimet në këto dyer zakonisht përmbajnë vizatime lulesh dhe imazhe kafshësh. Një nga shembujt më të mirë të industrisë së drurit të safavid-it është një çift dyersh në Teheran të punuara nga Ali-Ibn-Sufi në vitin 915 (1509). Në shekullin e njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë) dhe dymbëdhjetë (tetëmbëdhjetë) industria e punimit të drurit pati rënie; në vend të gdhendjes, dyert ne këtë periudhe zbukuroheshin me lyerje dhe ngjyra. Këtë e dëshmon një çift tjetër dyersh që ndodhen në Muzeun Metropolitan dhe një tjetër në Muzeun Albert në Viktoria, Londër; të dyja palët i përkasin Pallatit Chelesotun në Isfahan dhe janë të mesit të shekullit të njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë).

Dekorimi i artikujve prej tunxhi që pati një rënie gjatë shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë), rigjallëroi përsëri gjatë erës Safavid-e. Pjata tunxhi u zbardhën dhe kësisoj ngjanin si argjend. Gjithashtu u përdor edhe hekuri dhe çeliku për prodhimin e pllakave. Ndryshimi i dekorimeve dhe i zbukurimeve flet për ndryshimin e shijeve dhe të stilit të asaj kohe29.

Mbajtëset prej tunxhi të qirinjve të Safavid-it kishin zbukurime me ornamente të stampuara dhe me reliev të cilat i bënin të dukeshin si kolona. Një nga këto ruhet në Muzeun Metropolitan dhe daton vitin 986 (1578). Shkrimet në këto mbajtëse qirinjsh janë zakonisht poezi perse dhe trimëri (Sham-va-Parvaneh).

Zbukurimet e mbajtëseve të qirinjve përmbanin forma organike dhe vizatime me harqe të cilat zakonisht mbulonin të tërë mbajtësen e qirinjve; këto zbukurime aplikoheshin në vende të ndryshme të ndara nga njëra-tjetra.

Gjatë erës Safavid metalpunuesit ishin shumë me përvojë në përdorimin e hekurit dhe çelikut. Artikuj çeliku si brezat, tabelat dhe medaljet ishin të zbukuruara me argjend dhe ar30.

Artikulli më i mirë dhe më i bukur prej metali nga era Safavid-e mund të shikohet në miniaturat e shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë). Vetëm pak artikuj të këtij lloji kanë mbijetuar. Më vonë, gjatë shekullit të njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë) dhe dymbëdhjetë (tetëmbëdhjetë), metal-punuesit persë vazhduan punën e tyre por duke ndjekur stilin Safavid31.

Industria e qeramikës gjatë erës Safavid-e mund të ndahet në dy grupe: grupi i parë i cili përfaqëson stilin e pastër safavid dhe mund të shikohet në libra, miniatura, qilima dhe tekstile të asaj kohe. Grupi tjetër përfshin qeramika që janë imituar nga pjatat kineze të erës Ming. Qeramikbërësit persë e dinin se Mbreti Savavid admironte stilin kinez, dhe për këtë arsye, ata, për të plotësuar dëshirat e mbretit, gjatë shekullit të dhjetë ndoqën stilin kinez. Shah Abbas-i importoi shumë qeramika kineze madje edhe disa qeramikbërës kinezë në Persi. Në fund të shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë), qeramikpunuesit persë arritën të prodhojnë qeramika të cilat konsideroheshin si gjysmë kineze, gjysmë perse; megjithatë këto qeramika nuk ishin aq të forta sa edhe origjinali, por përafronin si pamje. Në ato kohë, këto kopje ishin kaq fine dhe artistike sa ato herë pas here mund të ngatërroheshin me qeramikat kineze. Këto qeramika gjysmë kineze gjysmë safavid-e bëheshin sipas stileve, materialeve dhe llojeve të ndryshme. Zakonisht metodat kineze dhe perse i përzienin me njëra-tjetrën duke krijuar një formë të re dekorimi. Shembuj të një stili të tillë janë tri qeramikat e në Muzeun Metropolitan, dy nga të cilat janë të zbukuruara me imazhe pelikanësh dhe ornamente Toranje me ngjyra blu dhe kafe. Zbukurimet e zakonshme në këto qeramika ishin imazhe zogjsh, kafshësh, shenjash kineze dhe re si ato që shihen shpesh në qeramikën Ming-e32.

Qeramikat me zbukurime të smaltuara zënë një vend të veçantë në qeramikën e erës Safavid-e. Ky stil, i cili ka shkuar drejt rënies gjatë shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë), u rinovua nga qeramikpunuesit e Isfahani-it gjatë periudhë së Shah Abass-it. Shishe në formë dardhe me grykë të ngushtë, kupa dhe vazo ishin dekoruar me ngjyra të ndryshme smaltoje si për shembull blu dhe kafe në sfond të bardhë ose blu të errët dhe të çelur. Tasat ndaheshin në dy pjesë dhe më pas çdo pjesë zbukurohej me ngjyra të ndryshme. Këto zbukurime ishin tërësisht perse dhe ndiqnin stilin Safavid. Modelet ishin zakonisht imazhe, zogj, kafshë dhe bimë dhe janë realizuar në një mënyrë abstrake33.

Gjatë periudhës Safavid-e lulëzuan tekstilet dhe industria e endjes. Mëndafshi ndahej në tri kategori: i thjeshtë, i kadifenjtë dhe i dobët. Këto coha përdoreshin për të prodhuar rrobat e mbretërve dhe qeveritarëve dhe nganjëherë u jepeshin njerëzve të veçantë ose të pëlqyer nga mbretërit safavid.

Këto tekstile ishin të zbukuruara me figura njerëzore, zogjsh, kafshësh, lulesh dhe bimësh dhe temat ishin kryesisht mbi skenat ceremoniale ose historitë e Shahnames-ë dhe Nezami-it. Gjithashtu, skenat e gjuetisë së mbretit ose kopshtet e gëzueshme prodhoheshin në tekstile.

Qilimat persë të oborreve mbretërore të shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë) janë ndër punimet më magjike që janë prodhuar ndonjëherë. Ato ndjekin në mënyrë të dukshme modën e miniaturave të fundit të shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) për skemat e nxjerra nga artet e librit. Zakonisht ato klasifikohen nga një numër modelesh ku grupi më i shquar është ai i qilimit medaljon. Lloje të tjera modelesh kanë rrjeta komplekse të cilat harmonizohen me medaljone të vogla ose vazo.

Qilima më piktoresk që tregojnë skena gjuetie ku përfshihen dragonj ose fauna të tjera, kopshte ose piktura si harta me kanale uji që kryqëzohen.

Arti i Gaxhar-ëve
Pas sundimit shkatërrimtar të Safi-t, nipi i Abbas-it të Parë i cili i kishte kaluar vitet e tij të hershme në harem, -ky ishte rregulli iSah Abass-it nga viti 1052 (1072) deri në 1642 (1666)- reflektoi aspekte të Abbas I në qeverisjen e tij efikase si p.sh., aspekte të hapjes ndaj ndikimit Europian për kënaqësitë e jetës. Nga fundi i shekullit, ekonomia e cila gjer më atëherë kishte lulëzuar, filloi rënien. Faktor u bë zvogëlimi i rëndësisë së mëndafshit që sigurohej me rrugë tokësore përkundrejt zhvillimit të industrisë që vinte nga deti nga fuqitë Europiane34.

Një goditje e tmerrshme ndodhi në vitin 1135 (1722), kur, Mir Vays, një udhëheqës i një fisi Afghan në Qandehar, shpalli pavarësinë e tij; djali i tij, Mir Mahmud, pushtoi Persinë dhe pas një rrethimi prej shtatë muajsh morën Isfahan. Rregulli i Safavid-it nuk zbatohej më por përpjekja për të rivendosur Tahmasp II në fuqi u krye nga një anëtar i fisit Sunni, Afshar. Kur Shah provoi paaftësinë e tij dhe djali i tij i vogël vdiq, Ashfar-i erdhi në pushtet në vitin 1149 (1736), duke marrë emrin mbretëror të Nadir Shah. Nadir Shah shkoi në sulm, mori Qandahar-in dhe në 1152 (1739) plaçkiti Delhin. Më pas ai gaboi me sundimin despotik dhe u vra në 1160 (1747).

Nga kaosi i ardhshëm do të lindte Karim Khan Zand, një lord feudal në Fars.

Ai sundoi pjesën më të madhe të Persisë që nga 1164 deri në 1193 (1750/1779). Pasardhësit e tij e luftuan vendin të udhëhequr nga Agha Muhammad i Gaxhar-it, fuqia e të cilit ishte pjesa më e begatë e Persisë dhe që më pas humbi. Agha Muhammad-i që ishte një eunuk, u pasua nga nipi i tij Fatih Ali Shah në vitin 1212 (1797)i cili edhe pse kishte një imagjinatë të mbushur me fitoret e Persisë Sasanid-e para-Islamike, u detyrua që t’ia lëshojë Armeninë Rusisë bazuar në traktatin eTurkmanchay-it. Gaxhar-i i mëvonshëm u shënua nga ndikimi europian gjithnjë në rritje siç duket dhe nga marrëveshja Anglo-Ruse e vitit 1325 (1907) e cila qartëson dy sfera interesi në vend. Në vitin 1344 (1925) Gaxhar-ët u zhvendosën nga Pahlavis i cili sundoi deri në 1400 (1979)35.

Studimi dhe vlerësimi i punimeve me llak ka një origjinë pak a shumë të vonë që lidhjet me ringjalljen e interesit për Safavid-in e vonë. Në Safavid, Zand dhe Gaxhar, arti daton vetëm përafërsisht njëzet vjet më parë. Punimet perse me llak dhe vernik formohet si bojëra uji në një shkallë të vogël dhe që aplikohen në një shtresë letre të ngjitur ose dru e cila është mbuluar me shtresa të tjera verniku transparent.

Temat e preferuara ishin dhomat e oborreve, gjuetia, lufta midis kafshëve, peizazhet si dhe matricat e zakonshme me lule dhe arabeska.

Puna me llak vjen si një art i pavarur që nga shekulli i njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë) dhe më pas zbret në formën e imitimeve shumë të afta të ditëve të sotme.

Nuk mund të ketë më asnjë dyshim se pas periudhës Safavid-e, punimet në miniaturë më të mira janë prodhuar aktualisht në llak, dhe ky material duhet parë si një ndihmës për të mbajtur cilësitë fine të pikturave të miniaturave në artin pers. Arti i të llakuarit ka shumë mundësi të ketë filluar me Mohammad Zaman ndërsa Ali Ashraf ishte mjeshtri i këtij arti. Pjesa më e madhe e ndërtesave vijnë nga sundimet e gjata të Fatih Al Shah më 1212-1250 (1797-1839) dhe Nasir al-Din Shah 1264-1313 (1848-1896).

Nga studimi i këtyre monumenteve dhe nga dëshmitë mbështetëse bëhet shumë e qartë se ishin disa qendra për prodhimin e pllakave. Teherani ishte padyshim një nga qendrat më të mëdha pasi pozicioni si kryeqytet kërkonte ndërtimin e një numri ndërtesash dhe pikat furnizuese për prodhimin e pllakave ndodheshin jashtë mureve të qytetit. Isfahan-i, edhe pse jo më një qendër kryesore, ende vazhdonte të prodhonte pllaka mbi të cilat stili safavid është i dukshëm. Shirazi-i gjithashtu lulëzoi duke prodhuar një numër dallues pllakash në të cilat ende mund të shihen ndërtesat e shekullit trembëdhjetë (gjashtëmbëdhjetë).

Aktiviteti ndërtimor i Fath Ali Shah-ut shihet në një numër mbresëlënës xhamish dhe ka zhvilluar një stil të parë më përpara nëMadreseh-i Madar-shah me forma gjeometrike me ngjyra sipas skemës e verdhë, bruz, e zezë dhe e bardhë me motive yjesh, kryqesh, grada, pulla dhe mbishkrime në kufi. Cuerda Seca është një stil që bën kontrast dhe që është përdorur për vizatime dhe modele më të harkuara, të bazuara te lulet dhe gjethet. Ngjyra blu është përdorur më shpesh për sfondet duke ruajtur kështu të verdhën, bruzin, të blertën, të purpurtën dhe ciklaminin e lehtë për motivet. Shembull i mirë i punimeve me pllakat mund të shihet në Pallatet Gulestan Sultanatabad në Teheran. Pallati Gulestan i cili paraqet një ndërtesë mjaft komplekse brenda kopshteve që funksiononte si qendër administrative dhe si rezidencë e Gaxhar-it, u rindërtua nga Naser al-Din Shahmidis viteve 1284-1305 (1867-1892) deri në atë pikë sa mund të quhet krijimi i tij. Pallati i Sultantabad-it u ndërtua në 1305 (1888) si një vend pushimi në pjesën periferike veriore të Teheranit. Në vitet 1284-1300 (1867-1882) u kryen shumë zbukurime me pllaka në fasadat e jashtme dhe në muret mbajtëse të pallatit Gulestan. Modeli Cuerda seca ka përdorur matrica gjeometrike me ngjyrë bruzi, të verdhë, të bardhë dhe të zezë të cilat përdoren për kornizat e dyerve dhe të dritareve; ky stil shfaqet gjithashtu si një seri temash me kafshë që përleshen, emblemën e Gaxhar-it me luan dhe diell, gjueti të bollshme me shumë lule dhe gjethe përreth.

Disa nga pllakat më interesante, formojë një vijë në krye të shkallëve të pallatit dhe në to kemi edhe disa mbishkrime ku mund të lexohet data e vendosjes së tyre, viti 1304 (1887). Ata paraqesin interes dhe janë të rëndësishme, pasi ato janë bërë me teknikën e pikturimit nën smaltim, e cila është përdorur rrallë në punime të tilla. “Nasta’liq”-i nuk kufizohej vetëm me dorëshkrime ose punime qeramike. Ia vlen të përmendet dhe zhvillimi i stilit me varje objektesh si monedha, shenja, copa mëndafshi, qilima etj. Ai është përdorur gjithashtu dhe në zbukurimin me metal si dhe në gdhendjet e gurëve të cilat shpesh gjenden të kombinuara dhe me shkrimet në “kufi”. Nuk mund të rrimë pa përmendur faktin se kemi stile të zhvilluara dhe brenda stilit, shpesh vetëm për një sy specialisti, por kjo tregon edhe një herë për forcën e mjeshtërve ose shkollave.

Arti i Otomanëve
Perandoria Otomane u ngrit në lidhjen gjeografike midis dy kontinenteve atij Europian dhe atij Aziatik dhe arti i saj u zhvillua duke u bazuar si në burimet perëndimore ashtu edhe në ato lindore. Burimet lindore janë ato të trashëgimisë Selxhuk-e dhe të një tradite turke më lindore drejt Azisë Qendrore, duke filluar me traditën timurid-e duke vazhduar më pas me atë të Kairos e Bagdadit dhe me atë të Tabrizit. Në burimet perëndimore mund të përmendim stilin bizantin, atë të qytetit, shteteve Italiane, Ballkanike dhe më vonë Francën.

Në shekullin e dhjetë (gjashtëmbëdhjetë) në fitoren e Selimit të Parë (Yavuz, Grim) ndaj safavid-ve në Chaldoran më 920 (1514), kemi një pushtim të përkohshëm të Tabrizit, dhe bashkë me të kemi dhe aksesin në një treg të ri thesaresh dhe zanatesh. Më pas kemi mundjen e Mamluk-ve në Siri, viti 1516 dhe atë të Egjiptit, viti 1517. Kështu Selimi mori nën kontroll Mesdheun Lindor dhe sundoi qytetet e shenjta të Mekës dhe Medinës të cilat ishin nën kalifin Abbasid al-Mutawkkil-i, i cili më parë ishte nën mbrojtjen e Mamluk-ve; relika të profetit Muhamed u shpunë në Stamboll. Sulejmani, djali i Selimit, u vetëshpall kalif. Megjithëse fundi i shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë) ishte një periudhë e ndritur për nga pikëpamja kulturore, në atë periudhë pati rrëmuja civile në Anatolia, dhe shthurje në trupat e jeniçerëve. Rrënimi vazhdoi deri në shekullin e njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë), dhe në shumë raste perandoria vërtitej rreth vetes. Në shekullin e dymbëdhjetë (tetëmbëdhjetë) kemi rrezikun nga Rusia, tashmë në zhvillim. Më vonë ngjarjet e një periudhe tri-vjeçare i dhanë fund periudhës Otomane: përmbysja e sulltanatit në vitin 1341 (1922) dhe rrëzimi i kalifatit në 1343 (1924). Njësia bazë e ndërtimeve otomane është kupola me kuadrate, dhe e keqja e ndërtimeve të xhamive otomane qëndron në eksperimentet e vazhdueshme duke përdorur këtë njësi për të mbuluar një sipërfaqe sa më të madhe të mundshme. Xhamitë e periudhave më të hershme të dinastisë konsistojnë në njësinë bazë, me disa shtesa të mundshme si për shembull vendi i pritjeve. Xhamia Hajji Ozbek në Iznik, viti 734 (1333) është e këtij tipi. Zbukurimi i vetëm i brendshëm i saj është një sistem trekëndor i varur në zonën ku bëhet bashkimi me pjesën e jashtme, megjithatë, kemi një kombinim të gurit me tulla, një teknikë bizantine e cila është edhe zbukuruese edhe ekonomike. Në vitin 802-803 (1399-1400), Bajazidi i Parë, ndërtoi në qytetin e Bursës, Ulu Cami, e cila është sipas modelit Selxhuk duke mbuluar një sipërfaqe të madhe me ndihmën e shumë strukturave mbështetëse të brendshme, dymbëdhjetë këmbë ndajnë dymbëdhjetë kupola. Muret e jashtme kanë çifte dritaresh me harqe, të cilat na kujtojnë ndikimin venecian.

Xhamitë dhe varret mbretërore të shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë) në Bursë, kanë interierë të mrekullueshëm. Në xhaminë dhe në varrin Yesil, kemi dy lloj punimesh me pllaka të cilat plotësojnë njëra-tjetrën. Zonat më të mëdha janë veshur me pllaka tetëkëndëshe, ato të xhamisë janë me kobalt blu, të rrethuara me rripa pllakash me ngjyrë të bardhë ose me jeshile dhe trekëndësha të bruztë midis tyre. Për zonat më të rëndësishme, kamaret dhe varri, pema mbretërore përsa i takon të parës dhe monumenti përsa i takon të dytës, janë bërë sipas metodës spanjolle “cuerda seca”, e cila është në ngjyrë blu, bruz, jeshile, e bardhë, e zezë dhe e verdhë, shpesh kjo jepet nga punimet në ar. Zonat e stilit “cuerda seca” zakonisht përmbajnë mbishkrime.

Projekti i kamares në Yesil Turbe është mjaft mbresëlënës. Aty, nën kupolë, kemi një tablo qendrore ku tregohet një llambë që lëkundet mbi një vazo që mbahet mbi dy shandanë, ndërsa sipër mbishkrimeve dhe zbukurime që rrethojnë kamaren kemi si kurorë palete me shkëlqim verbues.

Xhamia Sulejmanie u ndërtua në Stamboll në vitin 965 (1557) nga arkitekt Sinani. Në kopshtin e saj, i cili ndodhet në juglindje, kemi katër minare, të cilat janë vendosur në katër qoshet e xhamisë. Hyrja për në xhami është një hyrje e madhe dhe e madhërishme. Në të majtë, kemi më të voglën nga dy kupolat që shërben si mbështetëse për bazën e kupolës. Gjithashtu kemi dhe një kullë të vogël që qëndron në një nga katër kolonat në pjesën e brendshme të xhamisë.

Qeramika e fillimit të shekullit të nëntë (pesëmbëdhjetë), i njohur si shekulli i qeramikës, prodhohej në vendet klasike, por gjithashtu edhe në Iznik. Ajo ka ngjyrën e kuqe dhe nën një smaltim të plumbtë, zbukurimi është zakonisht me ngjyrë blu të errët, të purpurt ose jeshile të errët. Vizatimet ashtu si dhe qeramikat e tjera islamike të shekullit të tetë (katërmbëdhjetë) mund të ndahen në disa grupe tablosh, por kemi dhe disa shembuj të zbukurimeve kineze.

Shumë punime otomane në metal karakterizohen nga zbukurime të sipërfaqes. Një objekt i rrallë që ka mbijetuar nga koha e Mehmetit të Dytë, është një kandil sferik i mrekullueshëm në argjend, që tani ndodhet në Muzeun Turko-Islamik në Stamboll dhe daton në vitin 865 (1460). Ky objekt u gjet në xhaminë Fathih. Kemi dhe një vazo konike të mbushur me lule “khataii” dhe me re, ku kemi një shkrim nga vargjet e Dritës (Noor).

Kaligrafistët omanë konsiderohen si më të mëdhenjtë e periudhës së vonshme Islamike, dhe sulltanët kishin konsideratë për ta e për nxënësit e tyre. Maja e kësaj tradite ishte Yaghut al-Mustasim (699/1299), një turk i cili kishte qenë sekretar i al-Mustasim, kalifi i Abbasid-it, dhe ai përdorte gjashtë lloje shkrimi klasik. Ndikimi i tij vazhdoi për shekuj me radhë nga Shayk Hamdullah-u (833-927/1429-1520) deri tek Ahmad Qarahisari (874-974/1469-1566) dhe te Sulejmani i Madh e Hafiz Osmani, i cili në fundin e shekullit të njëmbëdhjetë (shtatëmbëdhjetë) projektoi të ardhmen e Ahmad-it të Tretë. Puna e tyre ishte të përgatitnin kopje të Kur’anit, të tipit të shkrimeve në xhami dhe të prodhimit të faqeve mostër për albume. Kaligrafia e tyre është mjaft e fuqishme si në dinamizëm ashtu edhe në linjat e lakuara. Në “toghra” lexohet emri sulltan Murati i Tretë. Ajo do të shkruhej afër majës së pergamenës me ndonjë fjalë të Allahut sipër. Më poshtë do të vijonte me fjalët e dekretit (fermanit), të shkruara me hapësira të mëdha dhe shkrim në formën e valës (sefineh) në shkrimin e kancelarit (ligjëruesit të divanit). Zakonisht, për t’i dhënë ngjyra dhe jetë përdorej delikatesa dhe natyralizmi i luleve.

Më shumë se çdo shoqëri tjetër myslimane, Otomanët përdornin veshjen si dallues i klasës dhe funksione shoqërore të personit, dhe veçanërisht nëpërmjet çallmës. Më e dallueshme në këtë aspekt ishte çallma e jeniçerëve. Në të ndodhej një copë metali e cila zgjatej poshtë nga prapa, ndërsa përpara kishim një xhybe të hapur.

Në Topkapi Saraj gjenden më shume se një mijë kaftane të sulltanëve të vdekur, ku shumica e tyre janë prej mëndafshi, por që fatkeqësisht nuk mund të bëhet kronologjia e tyre sepse herë pas here ata janë rikontrolluar e ripaketuar. Kemi dhe në atlas, satin monokromatik, për të cilin emri turk është “kincob” dhe ai pers “kimkha”. Veçanërisht, në periudhën Otomane pati një lulëzim industria e sixhadeve dhe qilimave. Rrugicat për lutje janë të zbukuruara me modeleve të këndshme për syrin dhe janë të një shumëllojshmërie të larmishme, plot me ngjyra dhe gjenden anembanë muzeve të botës. Një nga ato është edhe ajo që gjendet në Muzeun e Berlinit, në Gjermani.

Arti i Indianëve Mughul
Mughul-ët e Indisë udhëhiqeshin nga Babur-i, një pasardhës i gjeneratës së pestë të Timur-it. Emri Mughul (i shkruar në disa variante) është një version indian për mongol, dhe banorët e Indisë me këtë emër nënkuptonin të gjithë ata që vinin nga Azia Qendrore. Babur-i, megjithëse i lindur në Azinë Qendrore, e quajti veten nga babai si turk, megjithëse ai kishte lidhje gjaku me mongolët përderisa mamaja e tij e kishte prejardhjen nga dera e Chingiz Khan-it. Babur-i erdhi në pushtet në Farghaneh në vitin 900 (1496) kur ai ishte vetëm njëmbëdhjetë vjeç, mbas vdekjes të parakohshme së të atit për shkak të rrëzimit nga shtëpia e pëllumbave. Ai e pushtoi qendrën e origjinës së tij, Samarqand-in, tri herë, por nuk i rezistoi dot presionit verior të Uzbek-ve. Pasi ai krijoi një bazë në Kabul, Afganistan, ai u vërsul drejt Indisë dhe mbas fitores në betejën e Panipat-it, viti 933 (1526), ai pushtoi Delhin. Ai vdiq në Agra në vitin 937 (1530).36 Babur-i i shkroi kujtimet e tij në gjuhën e tij amtare turke. Ato u përkthyen në persisht nga nipi i tij, Akbar-i, dhe ashtu si dhe shumë vepra të tjera të historisë indiano-myslimane dhe kujtimet e tij janë përkthyer në gjuhën angleze. Ato hapën një dritare nga ku mund të shihet personaliteti i tij i madh si në humbje ashtu dhe në fitore, vlerësimi i tij për njerëzit dhe interesi i tij i madh për natyrën.

Gjurma e parë e arkitekturës islame në nën-kontinentin Indian, është Banbhore, në lindje të Karachi-t, ku gjendet themelet e një xhamie arabe e cila i përkon gjysmës së parë të shekullit të dytë (tetë). Megjithëse në disa rajone veri-perëndimore kemi monumente të periudhës para vitit 588 (1192), vepra më e madhe e ndërtuar menjëherë pas pushtimit Ghurid, është kalaja e të mundurit Prihvi Raj, e cila ndodhet në rrethinat e Delhit. Parimi i ndërtimit të saj është ai i Masjid-i Jami, e cila u quajt Quvvat al-Islam (Fuqia e Islamit).

Taj Mahall-i, i cili filloi të ndërtohet në vitin 1042 (1632) dhe përfundoi në vitin 1057 (1647), është arritja kulmore e ndërtimit të varreve Mughul, dhe e parë në tërësinë e saj edhe e atyre Islame. Kompleksi i kopshteve, i përmasave të mëdha dhe i dallueshëm për elegancën, finesën dhe detaje të tij si zgjedhja e dorëshkrimeve të Kur’anit mbi portalet dhe në vetë maozoleumin, e bëjnë këtë vepër të duket sikur të jetë Parajsa.

Tradita indiane i inkurajoi Mughal-ët drejt një përdorimi të gjerë të stolive, sepse dhe vetë toka ishte e pasur me gurë të çmuar. Shpesh stolitë përdoreshin edhe për të shkëmbyer dhurata midis sovranit dhe të tjerëve duke formuar dhe një traditë si për shembull ditëlindjet mbretërore, si shpërblime për shërbimet e kryera ose si dhe për vlera financiare të cilat mund të kërkonin një farë garancie. Në vitin 933 (1526), Humayun-it, nga familja Raja e Gwalior-it, për nder të ruajtjes që ju bë gjatë pushtimit të Agra-s, iu dha një diamant. Humayun-i ia dha atë Babur-it, i cili e identifikoi se ai i përkiste Ala al-Din Khalji-t (sundimtari në vitet 696-715/1296-1315) dhe e vlerësoi atë si të barabartë me konsumin ushqimor botëror të dy ditëve e gjysmë. Ai ia ktheu atë djalit të tij. Ka të ngjarë që ky gur të jetë guri i Kuh-e Nur-it, i cili sot gjendet në Muzeun Mbretëror të Londrës.

Efekti shkëlqyes i zbukurimit të drurit të errët me guaska Nacre (mother-of-pearl) gjeti zbatim në mënyrë të veçantë për kupolat e varreve të njerëzve të shenjtë. Në varrin e Sheykh Salim Chashti, guaskat Nacre, janë përdorur në pllakëza të vogla, ndërsa në një rast tjetër, në varrin e Sheykh Nizam al-Auliya (i cili vdiq në vitin 726 / 1325) në Delhi, ndodhen në një vizatim zbukurues. Më pas, një rol tepër të rëndësishëm në lidhje me objektet zbukuruese mori përdorimi i fildishit. Shembull i kësaj është një tavolinë e cila është tërësisht prej fildishi, dhe sot gjendet në Muzeun Islamik të Qatar-it.
Nuk dihet asgjë për ndonjë pikturë për Babur-in, por dihet që ai vizitoi Herat-in, ai shkruan mbi pikturat e Bihzad-it, ai ka në zotërim Shahnameh-në e Muhammad Juki-t, dhe gjatë udhëtimeve të tij shoqërohej nga një historian. Megjithatë, momenti vendimtar për krijimin e shkollës Mughul-e erdhi në vitin 1956 (549) kur Humayun, atëherë sundimtari i Kabul-it, u bashkua me Mir Sayyid Ali dhe Abd al-Samad-in, dy piktorë që e kishin impresionuar atë me punimet e tyre në pallatin e Shah Tahmasp-it. Të dy piktorët i dhanë mësime Humayun-it dhe më vonë edhe Akbar-it. Një pikturë e Abd al-Samad-it, që sot gjendet në Muzeun Gulistan në Teheran, na përçon një mendim mjaft të mençur, një princ i ri i cili i ofron të atit një pikturë të ngjashme. Një nga projektet më madhore të Akbar-it, është ai i vitit 980-990 (1560-1570), i quajtur Hamzahnameh, imazhi i aktit heroik të xhaxhait të Profetit kundër përfaqësuesve të së keqes dhe të paudhëve.

Përsa i takon dorëshkrimeve me ilustrime, kemi një numër të konsiderueshëm pikturash. Disa prej tyre janë thjesht për argëtim, por disa të tjera duke qenë se janë portrete udhëheqësish luajnë një rol të rëndësishëm historiko-dokumentar. Shumë piktura kanë një ndikim të theksuar europian, dhe veçanërisht ajo Manneris-te e cila lulëzoi gjatë shekullit të dhjetë (gjashtëmbëdhjetë). Shembuj të pikturave europiane gjejmë dhe në dorëshkrime të ilustruara si dhe në formën e pikturave të veçanta.

Shumë piktura të veçanta janë bërë për albume, dhe ato janë prodhuar si set në faqet ballore të alternuara me kaligrafi. Kornizat e albumit janë me flori me skica gjuetie, zogj të vegjël, figura europiane, oborrtarë, përfshi dhe vetë piktorët. Myslimanët në Indi ishin të aftë të përfitonin nga tradita e pasur e zbukurimeve me tekstile. Bota klasike e ka mirëpritur pambukun e tejdukshëm të Bengalit, prodhimi i të cilit favorizohej nga klima e vendit. Sunduesit mughal-ë dhe gratë e tyre, shpesh tregohen të kenë veshur rroba pambuku ose mëndafshi të cilat janë gjysmë-transparente, që zakonisht nuk gjenden në veshjet myslimane.

Jameh-u është një veshje me mëngë dhe me bel deri në gju, ndonëse përpara shekullit të gjashtëmbëdhjetë kemi edhe më të shkurtër (chakdar jameh). Për shumicën, jameh vishej në pallat, ku nëpërmjet mëndafshit me ngjyra të mrekullueshme dilte në pah mjeshtëria e pakonkurrueshme indiane përsa i takon lyerjes.

Zbukurimet me tekstile kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zbukurimet e pallateve, si për shembull në jastëkë e mbulesa. Pambuku përdorej për rrugicat mbi qilima si dhe shamitë ceremoniale (rural) mbi të cilat vendoseshin dhuratat.

Qilimat me thekë nuk kanë lindur në Indi, ato duhet të kenë ardhur në periudhën e Sulltanatit. Prodhimi i tyre u rrit ndjeshëm gjatë periudhës së Mughul-ve. Ilustrimet e dorëshkrimeve të periudhës së Akbarit na tregojnë për qilima me sfond blu, por ata mund të kenë qenë ndikuar nga ndriçimi, dhe pjesët e tjera zakonisht me të kuqe rubini. Disa kanë arabeska, disa të tjerë kanë gjysma pikturash me gjueti dhe lufta me elefantë të cilat i referohen kapakëve të llakuar të dorëshkrimeve të vitit 999 (1950).

/Orientalizmi Shqiptar/

Referencat e Artikullit

- PERLA – Revistë shkencore – Kulturore tremujore 2011 Nr. 1 Botuesi: Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” – Tiranë
- 1 Marrë nga libri “Një hyrje në artin islamik Pers”, botim i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi”, Korrik 2009, fq. 49-68.
- 2 Margerita Catly, Hambly Luis, Khwarzamid and Selxhuks art, trans. Yaghub Azhand, Tehran, Mowla Press, 1376, p.5-8, 10-21.
- 3 Ibid, p.14-16.
- 4 Ibd,p.16-17.
- 5 Margerita Catly, optic. P.10-21.
- 6 Ernest Conel, Islamic Art, tran. Hooshang Taheri, Toos press, Tehran, 1368, p.81-82.
- 7 Barbara Brend, optic. P.110-111.
- 8 Stefano Carboni, Persian Tiles, Trans. Mahnaz Shayestefahr, Tehran, Islamic Art Centre, 1381, p.9-18.
- 9 Dimand, optic. P.96-97.
- 10 Ibid, fq.121.
- 11 Margerita Catly, optic, pp.37