Ndikimi i ideve dhe veprave të Xhelaludin Rumi Mevlana në botë (1)

Xhelaludin Muhamed Belkhi i njohur me emrin Mevlana, ka lindur në vitin 604 hixhri dhe ka vdekur në vitin 672 hixhri. Ai është një prej poetëve dhe gnostikëve më të mëdhenj iranianë i cili me mendimet dhe mësimet e tij ka magjepsur jo vetëm iranianët, por të gjithë njerëzit në botë. Ai kishte arritur një pozitë aq të madhe në agnosticizëm dhe në misticizëm sa që rrezet hyjnore dhe mësimet kur’anore nga zemra e tij ndriçojnë për vite të tëra në të gjithë botën. Ai ishte një i dashuruar me vrull dhe pasion të madh pas dritës dhe madhërisë hyjnore që zëri i tij i dehur ka kapluar zemrat e të gjithë njerëzve duke i ndezur ato në dashurinë për të arritur tek Zoti i madhërishëm. Poezitë e tij janë bërë aq shumë të njohura sa që ato lexohen në shumë gjuhë të botës. Sipas një autori të një shkrimi të publikuar në gazetën angleze “Guardian” i cili thotë: “kjo është një çështje gati e pabesueshme që libri i poezive të Mevlanas të jetë libri më i shitur në SHBA, si dhe më i shitur se shumë poetë dhe autorë të tjerë perëndimor si Robert Frast, Vallas Stivens, Silvia Plat, Shekspir, Homer e shumë të tjerë. Libri më i shitur i poezive në SHBA është pikërisht libri i poezive klasike të një kleriku mysliman i quajtur Mevlana i cili shekuj më parë ishte mësues i ligjeve të sheriatit islam”. Dituria, zgjuarsia, njohja e publikut si dhe talenti poetik i Mevlana-s ishte aq shumë i madh sa që këto karakteristika u bënë shkak që sot veprat e tij si Mesnevija dhe Divani i Poezisë të llogariten prej kryeveprave të mëdha të mendjes njerëzore.

Veprat e Mevlanas kanë arritur t’i thyejnë aq shumë limitet kohore sa që jo vetëm që nuk kanë mbetur të kufizuara në periudhën kur ka jetuar autori i tyre, por ato aktualisht mbesin ndër veprat më të lexuara dhe më tërheqëse për të gjitha shtresat e lexuesve që nga fëmijët e deri tek moshat e moshuara, njerëzit e thjeshtë e deri të dijetarët dhe intelektualët e fushave të ndryshme. Veprat e Mevlanas gjithnjë flasin me lexuesin dhe i japin qetësi shpirtërore atij. Këtë e dëshmon edhe fakti se veprat e këtij autori të madh iranian janë ndër më të lexuarat jo vetëm në Iran dhe në botën Islame, por ato gjithashtu kanë pushtuar edhe botën perëndimore me anë të përkthimeve që janë bërë në shumë gjuhë perëndimore. Sipas reporterit të gazetës angleze “Guardian”, libri i përkthimeve të poezive të Mevlanas të cilat janë përkthyer nga Coleman Barks, është shitur me një tirazh mbi një milion kopje si dhe është përkthyer në gjuhet më kryesore të botës. Kjo është në kohën kur në disa vende niveli i shitjes së një libri nuk kalon më shumë se 10 mijë kopje. Veprat, të menduarit dhe idetë universale të Mevlanas janë përhapur shumë shpejt në botën islame qysh gjatë kohës kur ishte gjallë ai duke vazhduar edhe pas vdekjes së tij në të gjitha ato rajone ku gjendeshin dashamirësit e gjuhës dhe letërsisë persiane. Përhapja e ideve dhe të menduarit të Mevlanas në Indi ka qenë shumë më e madhe sesa në rajonet e tjera të botës. Profesoresha e njohur Annemarie Schimmel beson se “ky tregim që thuhet se një gnostik nga India i quajtur Ali Kalkatei kishte shkuar në qytetin Konja dhe ishte takuar me të birin e Mevlanas do të thotë me Sullatn Veled dhe pastaj një kopje të veprës së Mevlanas “Mesnevi” e kishte sjellë me vete në Indi; është plotësisht një fakt i vërtetë”. Që nga ajo kohë vepra Mesnevija e Mevlanas filloi të lexohej në nivel të gjerë në Indi.

Nën ndikimin e kësaj vepre, filluan të krijohen edhe poema në të njëjtin stil, por në sasi më të shkurtë si mesnevitë apo poemat e shkurta të poetit Bu Ali Kalandar i cili idetë e Mevlanas i ka paraqitur në formë më të thjeshtë. Padyshim se mendimtarët dhe letrarët e Indisë janë njohur me stilin e të menduarit në Mesnevi gjatë kohës kur ishte gjallë i biri i Mevlanas, Sulltan Veled. Prandaj që nga ajo kohë mund të vërehet një ndikim i madh i poezive të Xhelaludin Rumi Mevlanas në Indi. Ndikimi i veprës madhështore Mesnevi në këtë rajon është aq i madh sa që një historian hindas në shekullin e 15 nga Bangali rrëfen në këtë mënyrë: “Edhe Brahmani i shenjtë lexon Mesnevinë e Mevlanas”. Duhet të kemi parasysh se gjuha persiane ka qenë e përhapur në veri të Indisë që nga viti 1275 sepse ajo është përdorur si gjuhë administrative e pallatit mbretëror kështu që çdo lloj letërkëmbimi zyrtar bëhej në gjuhën persiane. Sipas studiueses së njohur të iranologjisë Annemarie Schimmel, përhapja dhe ndikimi i ideve të Mevlanas në këtë rajon nuk ka qenë ndonjë punë e vështirë kur merret parasysh fakti se në këtë rajon gjuha persiane ishte pothuajse gjuhë zyrtare e pallatit mbretëror. Prandaj veprat e Mevlanas si Mesnevi dhe Divani i poezive shtrinin ndikimin e tyre për çdo ditë e më shumë në këtë rajon. Duke hedhur një vështrim mbi veprat letrare të cilat kanë mbetur nga periudha e sundimit Mongol do të thotë nga fillimi i shekullit 16 deri në mes të shekullit 19, kuptohet qartë ndikimi i madh i ideve të Mevlanas në veprat letrave të Indisë dhe më pas edhe në letërsinë e gjuhës urdu. Gjatë periudhës së sundimit Mongol, veçanërisht pas sundimit të mbretit Akbar, gjegjësisht gjatë periudhës së sundimit të Shahe Xhehan, numri i komentuesve të veprave fetare ka qenë shumë i madh. Princesha Xhehan Ara, vajza e mbretit Shahe Xhehan, kishte urdhëruar disa dijetar që të shkruajnë komente përkatëse të veprës Mesnevi të Mevlanas. Annemarie Schimmel beson se në mesin e të gjitha veprave letrare poetike që janë shkruar në gjuhen persiane gjatë kësaj periudhe do të thotë gjatë shekullit 17 dhe 18 në këtë rajon, nuk mund të gjendet një vepër e vlefshme që autori i saj nuk është ndikuar nga vepra madhështore e Mevlanas.

Ndërsa më e rëndësishme se kjo është fakti se ndikimi i veprës së Mevlanas është shumë i madh edhe në folklorin apo letërsinë popullore të kësaj periudhe. Në bazë të trashëgimisë kulturore që i ka mbijetuar kohës në rajonin Send në jug të Pakistanit, vërehet shumë qartë se Mesnevija e Mevlanas lexohej vazhdimisht nga shtresat e ndryshme të shoqërisë”. Poeti i madh i gjuhës sendi Shah Abdulliaf i cili ka vdekur në vitin 1751, në veprën e tij më të madhe poetike që titullohet “Rrisale”, konsiderohet të jetë vetëm një reflektues i ideve të Mevlanas. Annemarie Schimmel në lidhje me këtë thotë: “Me këtë rast rikujtoi se kur e kamë lexuar për herë të parë veprën e poetit Shah Abdulliaf papritmas vërejta pjesë të fjalive që gjenden në Mesnevinë e Mevlanas e sidomos pjesë të vargjeve nga fletorja e parë e Mesnevisë, gjegjësisht në pjesën kur Mevlana flet për ujin ku thotë se nuk janë vetëm të eturit që shkojnë në kërkim të ujit por edhe uji shkon në kërkim të të eturve siç është rasti me këtë pjesë: “Nëse të eturit e kërkojnë ujin në këtë botë, edhe uji i kërkon të eturit në këtë botë”.” Në literaturën e vjetër origjinale të gjuhës sende thuhet se në rajonet me popullatë myslimane gnostikët e mëdhenj në bibliotekën e tyre private patjetër duhej të kishin këto tre libra: Kur’anin Famëlartë, Mesnevinë e Mevlanas dhe Divanin e poezive të Hafiz Shirazi. Studiuesit pasi kanë studiuar të gjitha veprat të shkruar në prozë në rajonin Send dhe Penxhab të Pakistanit, pohojnë se Mesnevija e Mevlanas ka patur një ndikim tepër të madh mbi autorët e këtyre veprave. Profesori i njohur Nikolson i cili ka përkthyer Mesnevinë e Mevlanas në gjuhën angleze, vlerëson se komenti i dijetarit dhe hulumtuesit indian Bahrul Ulum i shkruar mbi Mesnevinë është komenti më i mirë i bërë rreth kësaj vepre madhështore të Mevlanas. Bahrul Ulum ka vdekur në vitin 1815 në qytetin Meders. Ikball Lahuri i cili konsiderohet si një prej poetëve më të dalluar të Indisë, më së shumit është ndikuar nga Mevlana dhe vepra e tij e madhërishme Mesnevi sepse Mevlana në vështrimin e Ikball Lahurit gjithnjë ka qenë një njëri dhe gnostik i përkryer. Edhe në Turqi, vazhdimisht janë shkruar dhe janë bërë studime e komentime të ndryshme rreth jetës dhe veprës së Xhelaludin Rumi Mevlana. Normat edukative-arsimore të Mevlanas të cilat më pas janë përhapur edhe më shumë nga ana e djalit të tij Sulltan Veled, kanë patur një ndikim të madh mbi të gjitha mbi intelektualë, mendimtarë dhe artistë të Perandorisë Osmane.

Duke marrë parasysh faktin se Mevlana me familjen e tij është shpërngulur nga Horasani i Iranit në drejtim të territoreve të Turqisë së sotshme si rezultat i sulmeve mongole dhe jetoi atje deri në fund të jetës së tij, duket të jetë e natyrshme që shkrimi i komentimeve dhe shpjegimeve të Mesnevisë përhapet në nivel të lartë në Turqi. Dijetarët turq dhe boshnjakë në këtë fushë kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë drejtim. Një prej qëllimeve kryesore të tyre në këtë drejtim ka qenë dëshira e tyre që konceptet dhe përmbajtjen e kësaj vepre ta bëjnë të njohur edhe për lexuesit që nuk e njohin gjuhën persiane. Pasioni për studimin dhe komentimin e veprave të Mevlanas në Turqisë është rritur edhe më shumë pas perandorisë osmane me vendosjen e sistemit republikan. Dr. Teofik Sobhani, studiues bashkëkohor i veprave të Mevlanas si dhe përkthyes i veprave të studiuesit të njohur turk Gulpinarli në gjuhën persiane, në lidhje me këtë shkruan: “Në shekullin e tetë hixhri, Kamaludin Husein Kharezmi ka shkruar një shpjegim rreth veprës së Mesnevisë në gjuhën persiane. Më pas në Perandorinë Osmane studiues të tjerë si Ismail Ankaravi ndoshta edhe duke u bazuar në komentimin e lartpërmendur, kanë filluar të shkruajnë komentime dhe shpjegime të tjera rreth Mesnevisë. Një prej studiuesve tjerë të veprave të Mevlanas gjithashtu është edhe studiuesi i njohur boshnjak Sudi Bosnevi i cili në shekullin 11 hixhri ka shkruar një komentim mbi Mesnevinë e Mevlanas. Përveç këtyre, kanë qenë edhe studiues të tjerë të Mesnevisë që kanë jetuar dhe vepruar në fund të periudhës së sundimit të Perandorinë Osmane. Një prej tyre është edhe Tahir Al-Mavlavi i cili ka vdekur rreth vitit 1950.

Komentimi që ai ka shkruar rreth Mesnevisë është botuar në Turqi në 12 vëllime. Abdulbaki Gulpinarli është studiues tjetër turk i veprave të Mevlanas i cili ka vdekur në vitin 1982. Ai konsiderohet një prej përkthyesve më të njohur turq të veprave të Mevlanas i cili Mesnevinë dhe Divanin e Poezive e ka përkthyer në gjuhën turke të re si dhe ka lënë mbrapa komentime dhe shumë shpjegime të tjera rreth veprave të Mevlanas që kanë mbetur në dorëshkrim. Gulpinarli ka shkruar mbi 100 vepra dhe ishte zotërues shumë i mirë i gjuhës persiane. Libri “Mevlevitë pas Mevlanas”, “Komentimi dhe shpjegimi i poezive të Mevlanas” si dhe hulumtimi i tij me vlerë rreth jetës dhe veprës së Mevlanas, konsiderohen prej veprave më të vlefshme të tij në këtë drejtim. Përveç përkthimeve dhe komentimeve që kanë shkruara Gulpinarli dhe Tarik Jahja dhe shumë të tjerë rreth veprave të Mevlanas përgjatë dekadave të kaluara, ndikimi i veprave dhe ideve të Mevlanas mund të vërehet në nivel të madh edhe mbi poezinë moderne turke. Jahaja Kemal Bejatli i cili ka vdekur në vitin 1958, konsiderohet një prej përfaqësuesve më të mëdhenj të letërsisë klasike turke. Një prej veprave të tij titullohet “Semaja Semavi” (Kërcimi Qiellor). Ai në këtë vepër poetike rrëfen më shumë përvojat dhe gjendjet shpirtërore të dervishëve të Tarikatit Mevlevi. Asif Khan Çelebi, poet surrealist turk, nën ndikim të mësimeve të Mevlanas dhe Tarikatit Mevlevi gjithashtu ka krijuar poezi bashkëkohore shumë me vlerë. Mund të flitet shumë për ndikimin e Mevlanas në rajone të ndryshme të botës, prandaj në edicionin tjetër të radhës do të analizojmë disa aspekte të ndikimit të Mevlanas në Evropë.